راههای تقویت حنجره برای قاریان قرآن
مقدمه:
قرائت قرآن، یك فن یا به بیانی جامع‌تر یك هنر است؛ شاید بتوان گفت نقطه اوج تلاقی هنر و مذهب و برای آنكه بشود از آن لذت برد، باید كمی درباره‌اش دانست. در واقع فراگیری فنون موسیقی آوازی، پیشوازی است برای فراگیری تلاوت رنگارنگ قرآن.از یك نظر، قرآن لحنی موسیقایی است و از نظری دیگر، الحان موسیقی در ذات آیات قرآنی و حتی واژگان آن نهفته است كه خود‌به‌خود ما را وادار می‌كند آن را آهنگین و با وزن بخوانیم.
سیستم مولد صدا در انسان متشکل از تارهای صوتی حنجره و حفره ای تشدید کننده صوت می باشد.نقش دیافراگم و عضلات و قفسه سینه را نیز نباید نادیده گرفت.روش استفاده بهینه از اندام مولد صوت ،برای بیشتر قاریان ایرانی ناشناخته است.بیشتر قاریان ایرانی صدای خود را به درستی نمی شناسند و تلاوتشان از نظمی شایسته و سبک علمی پیروی نمی کند.اینان پس از مدتی تقلید از قاریان بزرگ مصر و یادگیری یک سری نغمات از چند سبک و تلفیق آنها روشی برای خود اتخاذ نموده آنرا ابداع می نامند.باید اذغان کرد که موفقیت یک خواننده در گرو شناخت ویژگی های صدا و استفاده مطلوب از این ویژگی ها است و زمانی هنر او به اوج شکوفایی خود می رسد که صوت حسن با لحن حسن در هم آمیزد و در خور مقام فتبارک الله احسن قرار گیرد .[1]بیشتر قاریان ایرانی به دنبال فراگیری نغمات زیبا و ترکیب این نغمات می باشند غافل از اینکه :
خانه از پای بست ویران است خواجه در بند نقش ایوان است
تمرين صدا جهت زيبايي صوت امري است كه نياز به سالها ممارست دارد و جز عده اي كه استعداد ذاتي صدا را دارند، ديگران براي زيبايي صداي خود نيازمند سالها تمرين روزانه هستند. . اما با كمك يك روش نوين عملي مي توان در مدت زمان كمي شاهد تقويت صوت خود باشيم.صداسازی مهمترین رکن آموزش قرائت است . بسیاری از مدرسین از این امر مهم غافلند. بسیاری دیگر نیز در آموزش این بخش مهم ، ناوارد و نادرست عمل میکنند . صدا سازی به تعبیر خیلی صحیح ساختن صدا به منظور خارج ساختن صحیح و مطلوب آن است . بیشتر افراد هنگام قرائت صدا را به صورت نادرست خارج میکنند . صدا ازهنگام تولید تا خروج از دهان در همه وضعیتها باید بر روی آن کار شود و صدا سازی همین است . تنفس قبل از آواز مهم بوده و اصطلاحا باید شکمی باشد . تارهای صوتی قبلا باید به خوبی پرورانده شده باشد و دارای قدرت کافی باشد . شکل دهان ، زبان و لبها(به خصوص باز شدگی آنها)خیلی مهم است.در این مقاله برآنیم تا یادآوری کنیم قبل از هر آموزش نغمات ودستگاههای قرائت قرآن ابتدا صدا سازی وآماده سازی حنجره به روشهای نوین وصحیح انجام شود .اینجانب به عنوان یک خواننده هر گاه شاهد قرائت دانش آموزان بوده ام به این نکته پی بردم که هنوز این قاری توانایی حنجره ی خود را نمیشناسد هنوز صدایش آماده نیست یا خارج از محدوده صدایی اش می خوانند که این عوامل به همراه استرس زمان اجرا باعث بروز بیماریهای حنجره خواهد شد لذا برخود واجب دانستم تا تجربیات خود را در زمینه صدا سازی قبل از اجرادر اختیار مربیان محترم قرار دهم تا کمکی به تمام متولیان اشاعه ی فرهنگ قرآنی به روش صحیح شود ان شاءالله .آنچه در اين مقاله آورده شده، براي كساني است كه مي‌خواهند صداي خود را در چارچوب هنري پرورش دهند و بهره‌اي از زيبايي صدا داشته باشند. که به زبان ساده همچنين فرصت مناسبي را براي علاقه‌مندان به قرائت قران فراهم مي‌نمايد تا به دريافت ملموس و بهتري از اين مقولات رسيده و در درك دستگاههای قرائت به دريافت بهتري دست يابند.
درس اول شناخت صوت:
الف: صدا
صدا فرکانسی است قابل شنیدن .صدا در نتیجه ارتعاش یک جسم تولید می شود و در محیط مادی مانند هوا یا آب به صورت موج انتشار می یابد و به گوش ما می رسد و ما در دستگاه شنوایی مان آن را با فرایندی فیزولوژیک درک می کنیم.
صدا را معمولا به دو دسته کلی موسیقایی و غیر موسیقایی تقسیم می کنند.
معیارهای شناخت صدای زیبا:
1): اولین معیار زیبا شناسی صدا داشتن طنین و رنگ زیبا (شخصیت صوتی) است.صدایی که رنگ و طنین (وجه تمایز دو صدا با فرکانس و بلندی یکسان را طنین یا رنگ صدا گویند) آن زیبا نباشد حتی در صورت برخورداری از معیارهای دیگر صوت چندان جاذبه و تأثیری نخواهد داشت.
2): صدای خوب باید وسعت مناسبی داشته باشد.معمولا وسعت مناسب صدا در حدود دو اکتاو یعنی 12 پرده است.
3): صدای خوب صدایی است که امتداد داشته باشد.امتداد صوت یعنی کشش یکی از درجات صوتی بدون این که صدا فالش شود.این معیار در درجات صوتی بالا ارزش واقعی خود را نشان می دهد.
4): بلندی صدا معیار دیگری است که در صداشناسی معمولا مورد توجه قرار می گیرد.بلندی صدا را می توان متناسب با حجمی از فضا دانست که صدا اشغال می کند.
ب: طول موج :
جسم مرتعش هر تناوب کامل را در مدت زمانی مشخص انجام می دهد.این طول تجسم دیگری از بسامد است یعنی هر چه کوتاهتر باشد صدا زیر تر و هر چه بلندتر باشد بم تر خواهد بود.بنابراین هر چه فرکانس صوت بیتر باشد صدا زیرتر است و هر چه فرکانسصوت کمتر باشد آن صدا بم تر است.گوش انسان قادر است از فرکانس 20هرتز تا تقریباً 20000 هرتز را بشنود.این محدوده را محدوده فرکانسی قابل شنیدن می گویند.صحبت معمولی آقایان حدوداً در محدوده 100 هرتزی و صحبت معمولی خانمها در محدوده 200 هرتزی انجام می شود.می توان گفت که ارتفاع صوت خانمها معمولا دو برابر ارتفاع صوت آقایان است.گوش انسان در تشخیص ارتفاع فوق العاده حساس است بطوری که تغییر 1 تا 2 هرتز را بخوبی تشخیص می دهد.
تولید صدای انسان منحصرا به وسیله حنجره نیست بلکه ارتعاشات دیگری که از راه تشدید در حفره های مختلف تولید می شود بر آن افزوده می شود.صوتهای بم را با ارتعاش جدارهای سینه همراه است و به همین دلیل اغلب آنرا صدایی که از سینه بیرون می آید نام نهاده اند.صوتهای زیر در حفره بالای حنجره تشدید می شوند و بدین جهت انرا صدایی که از سر می آید می نامند.آنچه تاکنون گفته شد مربوط به صدای آواز است.درکلام اهمیت حفره های بالای حنجره از خود حنجره بیشتر می شود.درصداهای آهسته و در گوشی صوت حنجره ای تقریباً بطور کامل از بین می رود و جای خود را به صوتهای حفره دار می دهد.کلام از صوتهای حقیقی مرکب تشکیل می شود که حروف صدادارهستند و صداهای بین آنها که حروف بی صدا نامیده می شوند.در مبحث ارتفاع صوت به دو موضوع طبیعت و گستره صوت باید اشاره کرد.[3]
1 – طبیعت صوت : طبیعت صدای انسانها به سه صورت بم و توسط و زیر می باشد.برای شناختن نوع طبیعت صوت هر کس باید به حرف زدن عادی او دقت نمود تا به میزان بم و زیر بودن صوت او واقف شد.البته برای شناخت طبیعت صوت نیاز به تمرین و فعالیت علمی است.بنابه گفته دانشمندان آواشناس،زیر و بمی صوت به تعداد ارتعاشها در ثانیه که تواتر یا بسامد نامیده می شود بستگی دارد.طبقه بندی صوت انسانها از صوت بم مردان شروع می شود و به صوت زیر زنان ختم می یابد و در حقیقت هرچه صوت بم تر باشد فرکانس آن پایین تر و هر چه زیرتر باشد فرکانس آن افزایش می یابد.ارتفاع صوت آلتو از تنور هم زیرتر است.صوت پسران قبل از سن بلوغ در طبقه صوت کودکان و زنان است و پس از بلوغ به طبقه صوت مردان منتقل می شود.البته استثنائات در این تقسیم بندی خللی ایجاد نمی کند.
تقسیم بندی صوت کودکان و زنان[4]
|
صوت زیر (سپرانو)
|
صوت متوسط (متسوسپرانو)
|
صوت بم (آلتو)
|
تقسیم بندی صوت مردان
|
صوت زیر (تنور)
|
صوت متوسط (باریتون)
|
صوت بم (باس)
|
ج:استعدادهای صوت:
براي شناخت صدا، ابتدا بايد با استعدادهاي صوتي آشنا شد كه در اينجا برخي از آنها را توضيح مي‌دهيم.
طنين
طنين، پژواك و پيچش صوتي در دستگاه تكلم است كه هر چه بيشتر و بهتر باشد، صداي زيباتري به گوش خواهد رسيد. طنين از استعدادهاي خدادادي صداست و نسبت به صداهاي مختلف فرق مي كند و با تمرين مي توان آن را به كمال رساند، مگر صدايي كه ازاين استعداد اصلاً بهره اي نداشته باشد.گاهي استفادة ناصحيح از صوت، اين استعداد الهي را تباه مي سازد يا كارآيي اش راكم مي نمايد؛ مثلاً افرادي كه در حين تلاوت صدايشان را حبس مي كنند يا به اصطلاح « صدايشان را مي گيرند » مانع ظهور كامل طنين صدايشان مي شوند.
در ميان قاريان مصري نيز چنين افرادي ديده مي شوند و در نتيجه كساني هم كه از ايشان تقليد مي كنند، ناخودآگاه صدايي بدون طنين ايجاد مي نمايند. پس براي كارآيي بيشتر طنين صوتي، هرگز نبايد صدا را حبس كرد. البته فرق هنر قرائت با هنر آواز اين است كه در هنر قرائت، به واسطه رعايت قواعد تجويدي، بطور طبيعي صداي قاري كنترل شده خارج مي شود و لاجرم مقداري از صدا حبس خواهد شد، منتها اين حبس صدا منافاتي با بروز كامل طنين صوتي ندارد اما حبس صوتي كه بيش از اين باشد باعث لطمه زدن به طنين مي شود.
انعطاف
ميزان انعطاف صدا از قدرت تحرير و مهارت در تغيير پرده هاي صوتي به دست مي آيد. به اصطلاح، صدايي كه تحريرش بيشتر است از انعطاف بيشتري برخوردار است و صدايي كه تحرير كمي دارد انعطاف آن محدود مي باشد و براي تكامل آن تمرين و ممارست وسيله خوبي است
يكي از استعدادهاي صوتي كه از نعمتهاي عالي حضرت حق مي باشد، تحرير صوتي است. مهمترين عامل زيبايي صوت و قرائت، تحرير است. تحرير صوتي، انسان را به اعجاب وا مي دارد و متوجه عظمت خالق مي كند. از دو تار صوتي چنان تحرير زيبايي خلق مي شود كه قابل مقايسه با صداي هيچ سازي نيست و به مراتب از آنها زيباتر است. بطور كلي، تحرير مبين احساسات و حالات روحي قاري است. چه زيبا فرمود حضرت استاد كه: «تحرير ناله دل است به شرط آنكه قاري قرآن صاحب دل باشد.»
قدرت تحريري صوت بسته به نوع صدا فرق مي كند؛ مثلاً در صداهاي باس (بم) قدرت تحريري كمتر است و در صداهاي تنور و باريتون، بيشتر است. تحرير انواع مختلفي دارد، مانند: تحريرهاي پيوسته يا گسسته و يا تركيبي از هر دو.
قاريان قرآن بايد بكوشند تا اين استعداد صوتي را كامل نمايند و با دقت از آن استفاده كنند تا بي اراده و ناهماهنگ ظهور نكند و از تحريرهايي كه غير قرآني است پرهيز نمايند.[5]
قدرت و احاطه صوتي
از ديگر استعدادهاي صوت، قدرت و احاطه آن است. منظور از احاطه صوتي «ميزان اشغال فضا به هنگام خروج صوت» است؛ يعني مقدار فضايي كه صوت در هنگام خروج از دستگاه تكلم بدون هيچ وسيله كمكي فرا مي گيرد. بالطبع اين قدرت و احاطه صدا مانند بقيه ويژگيهاي صوتي در صداهاي مختلف فرق مي كند. در يك صدا كم است در صداي ديگر حد متوسط را داراست و در صدايي زياد مي باشد.
تحریر:
صوتی آهنگین و خالی از حروف است که از حنجره انسان صادر شده و در حین اجراء آن،هوا هنگام عبور ،بوسیله ماهیچه های سوتی قطع و وصل می شود.نوسانات صوتی منظم و سازواره که از حنجره انسان صادر می شود .تحرير مبين احساسات و حالات روحي قاري است. چه زيبا فرمود حضرت استاد كه: «تحرير ناله دل است به شرط آنكه قاري قرآن صاحب دل باشد.» قدرت تحريري صوت بسته به نوع صدا فرق مي كند؛ مثلاً در صداهاي بم قدرت تحريري كمتر است و در صداهاي زير، بيشتر است. تحرير انواع مختلفي دارد، مانند: تحريرهاي پيوسته يا گسسته و يا تركيبي از هر دو[6]
درس دوم:ژست بدن در حین خواندن
خواندن دو حالت داره یا ایستاده و یا نشسته.
همیشه در هنگام صداسازی باستید – طوری که احساس راحتی کنید – خیلی خوب و ریلکس و عادی باستید و اصلاً ژست رسمی نگیرید.به هیچ کدوم از اندامتان فشار نیاورید و نکته ی مهم اینکه برخلاف تصور برخی دوستان که میگویند باید شکمتان را به طرف داخل فشار دهید این اصلاً کار درستی نیست و شما باید حتی اگر کمربندی دارید که به شکمتان فشار می آورد آن را باز کنید – یعنی به هیچ کدام از اندامتان به خصوص شکم فشار نیاورید.
حالت سروگردن در روش ایستاده :
به سمت مقابل نگاه کنید و سرتان را بیش از حد بالا نیاورید و بیش از حد هم پایین نیاورید – یعنی سر خیلی راحت به طرف مقابل نگاه کند.و همینطور سر را به طرف چپ و راست هم نچرخانید و فقط صاف نگه دارید...!دقت کنید – اگرسرتان را به هر طرفی (بالا-پایین-چپ و یا راست) بچرخانید صدایتان به مقدار قابل توجهی تغییر میکند !
حالت نشسته :
تمام نکاتی که در حالت ایستاده گفته شد را باید در این وضعیت هم رعایت کنیم – یعنی راحت بودن و فشار نیاوردن به اندام ها به خصوص شکم و همینطور سر و گردن را به طوری که در حالت ایستاده گفتیم ، نگه دارید.
اما در حالت خواندن نشسته یک نکته هست و آن اینکه باید روی صندلی بشینید و ستون فقراتتان زیاد قوس بر ندارد – یعنی رو صندلی لم ندهید – راحت باشید اما خودتان راولو نکنید !!!!
و پاهایتان را روی پایه هایی که زیر اکثر صندلیهاست قرار ندهید چرا که که اگر پاهایتان رابه طرف صندلی بیاورید در اصل همین پاها به شکمتان فشار می آورد .یعنی شما باید پاهایتان رااز صندلی جدا کنید و بگذاریدبر روی زمین بطوری که شکم با پاهایتان زاویه ی 90 درجه نسازد– بلکه شکم باید با پاهایتان زاویه ی باز بسازد و پا نباید به شکم فشار بیاورد.
اگر هنگام تمرینات قرائت قرآن مجبورید که چهار زانو بنشینید باید به یادداشته باشید که در این حالت نیز ششها باید در حالت طبیعی خود قرارگیرند.هنگام چهار زانو نشستن باید گودی کمر به پشتی تکیه داده شود نه وسط کمر. زمانی که گودی کمر تکیه داده شد نوبت به تنظیم قوز کمر خواهد بود. قاری نباید اصطلاحاً سیخ بنشیند. نباید خیلی قوز کند. باید حالت طبیعی باشد و بتواند راحت تنفس کند. هنگان تنفس بدن نباید تکان بخورد. در بعضی از دوستان دیده می شود که هنگام تنفس به کنار یا به بالا حرکت می کنند که این کار از نظر حرفه ای اشتباه است
حالت دهان:
باز شدگی لبها
میزان باز شدگی لبهابسیارمهم است .دراغلب هنر آموزان یک احساس نادرست ضمنی وجود دارد و آن این است که اگر لبها باز شود ، قیافه ،مضحک به نظر می آید . یک احساس نادرست و اشتباه . صوت تولید شده باید به خوبی و با قدرت و شدت مطلوب از دهان خارج شود و تنگی لبها اجازه این خروج را نمیدهد و صدا خفه و گنگ و بد خارج می شود . برای یک هنر آموز که بخواهد از روش غلط خود که در آن لبها کم باز میشوند اجتناب کند کار دشوار است . زیرا دوری از عادت به کاری ، در آواز بسیار سخت است . میزان باز شدگی لبها در افراد ، مختلف است ولی یک تمرین خوب برای اینکه هنر آموز به بازشدگی مناسب لبها برسد این است که اولا وقتی با لبهای بسته میخواند به تدریج لبها را باز کند. در این حالت احساس اینکه صدا به وضوح بهتر خارج می شود امری بدیهی است .
ثانیا در حالت مطلوب باید در برابر آینه با انگشت شصت این میزان سنجیده شود و همیشه سنجش این مقدار تا رفع شدن مشکل ادامه یابد. در افرادی که مشکل حادتر بوده و حل نمیشود استفاده از یک چوب پنبه برای قرار دادن بین دندانهای بالا و پایین و خواندن در این حالت توصیه می شود . در خلال این تمرین هنر جو باید سعی کند پس از مدتی چوب پنبه را از بین دندانها خارج ساخته و لبها را در همان حالت نگهدارد و آواز بخواند و تحریر بزند و مواظب باشد که لبها تنگ نشود .
یکی دیگر از اشتباهاتی که ممکن است هنرآموزان در آن دچار مشکل و تردید شوند دیدن تصویر خوانندگانی است که با دهانی نه چندان باز و یا به عبارتی با لبهای تقریبا بسته آواز میخوانند و سعی به تقلید از آنها دارند . نمونه اش اساتید برجسته مصری . در اینجا باید متذکر شد که اینگونه اساتید از روشهای دیگری که مربوط به جوف دهان است استفاده میکنند و روشی که به هنر جویان اکیدا توصیه می شود همان است که ذکر شد.
قرائت به روشهای غلط باعث دو مشکل اساسی می شود . اولی اینکه عادتی غلط به وجود می آید که ترک آن بسیار دشوار می باشد . دوم اینکه تمرین ها نتیجه بخش نخواهد بود
[1] - رجب نژاد، محمد رضا. نگرشي به مباني فقهي موسيقي.ص 66 انتشارات عابديني. چاپ اول. تابستان 1379
[2] - نرم افزار المائده ي 2. انتشارات پيغام نور رايانه
[3] - طباطبايي، محمود ،آناتومي سر و گردن .ص 11. انتشارات ايران ارشاد.تهران 84
[4] - تهراني، ابراهيم ميرزا مهدي. مباني موسيقي قرائت قرآن کريم. ص 76.نشر زلال. بي جا. چاپ اول. 1374
[5] - مسگری جواد وحسین دهقانی، نغمه وحی 1و2.ص32.
[6] - عربي القباني، محمد. صوت و لحن در قرآن کريم. ترجمه ي محمد حسين ملک زاده. ص23. انتشارات مؤسسه ي فرهنگي - انتشاراتي حضور. قم. چاپ اول. پاييز 1377
درس سوم:مکان تمرین
اتاق تمرين باید با ( ابزار كار ) مجهز شود. اتاق تمرين بايد تا آنجايي كه ممكن است عايق بندي شده باشد تا صدا باعث مزاحمت ديگران نشودو ديگران نيز براي قاری مزاحمت ايجاد نكنند .
براي اتاق داشتن آكوستيك خوب ضروري است. آكوستيك خوب به اين معناست كه براي كنترل اصوات نامنظم در سطوح مختلف ـ تحت بهترين شرايط ـ سقف بايد بلند باشد زمين بايد فرش شده باشد و اتاق با وسايل مختلف پر بشود .
در اتاق تمرین بهتر است از آيينه هاي قدي استفاده شود تا هنرجو بتواند سرتاپاي خود را ببيند و در نتيجه بتواند فرم صحيح بدن را حفظ نمايد.
امکانات حین تمرین:
پیانو یا دیاپازون:
از امكانات مورد نياز برا ي تمرين ، يك پيانوي كوك شده است یا وجود یک دستگاه دیاپازون می باشد تا در طول تمرينات كوك صحيح حفظ شود . همراهي ساز پيانو اولين نياز است . برا ي قاری سطح متوسطي كه سعي در يادگيري دروس جديد دارد ، فراگيري قطعات وصداسازی از همان ابتدا بدون كمك پيانو غير ممكن است ، مگر اينكه از نظر سلفژ بسيار قوي باشید .
آیینه:
آيينه ي دستي نيز يكي از وسايلي است كه بايد در اتاق تمرین موجود باشد تا هنرجو بتواند نماي كاملي از تمام صورت ، زبان ، دندانها ، نرم كام و سخت كام خود را ببيند. قاری مي تواند جاي صحيح اصوات را تثبيت كند . هنگامي كه اين نكته تثبيت شد ، باعث ايجاد صدايي زيبا ، گرم و كنترل شده مي شود . اين ايده ي خوب است كه قاریان هنگام تمرين آيينه هاي دستي دراختيار داشته باشند.
ضبط صوت:
وسيله ي مورد نياز ديگر ، كه بعضي ها آن را اختياري مي دانند يك ضبط صوت است كه برا ي قاری و مربي مي تواند بسيار مفيد باشد . قاریان بايد آگاه باشند كه نسبت به صدايي كه از ضبط صوت بيرون مي آيد خيلي انتقاد نكنند زيرا آن نمي تواند همانند يك ضبط حرفه اي كه در استوديوهاي آكوستيك شده است ، آيينه ي واقعي صدا باشد . در صورت تمايل مي توان هر درس را ضبط كرد وبراي مرور نگه داشت . وسايل صوتي ـ خصوصا ضبط صوتهاي كوچك قابل حمل ـ به قاری كمك مي كند كه تمام مراحل درس را به خوبي به خاطر بياورد .
درس چهارم: خوب نفس کشیدن
برايخوانندگان تنفس صحيح از اهميت بسياري برخوردار است، افرادي كه تنفس درست رانياموخته‌اند خوانندگي برايشان بسيار مشكل است.با تنفس صحيح انعطاف‌پذيريديافراگم افزايش مي‌يابد. در غير اين صورت، اگر پرده ديافراگم سفت و محكم باشد،عضلات گردن و بالاتنه خواننده منقبض مي‌شوند.
كودكان طبيعتاً تنفس شكمي دارند و پرده ديافراگم آنها هنگام تنفس تحرك ندارد. بزرگسالان نيز هنگام خواب با شكم نفس مي‌كشند و در حالي كه قفسه سينه‌شان هيچ تحركي ندارد شكمشان بالا و پايين مي‌رود، اما بسياري از بزرگسالان در حالت ايستاده با قفسه سينه نفس مي‌كشند. جوانان و به خصوص پسرها با تنفس عميق سينه مي‌خواهند قدرت و برتري خود را نشان دهند اما اين گونه هنگام آواز خواندن و يا صحبت كردن تنفس بي‌نظم و كوتاه مي‌شود و با وارد شدن جريان هواي بسيار زياد تارهاي صوتي نمي‌توانند به درستي مرتعش شوند و كوك و كيفيت صداي خواننده نامطلوب مي‌شود. همچنين پرده ديافراگم سفت مي‌شود و قفسه سينه و شانه‌ها به بالا كشيده مي‌شوند. عضلات گردن و كتف نيز منقبض مي‌گردند.
هنگام شروع آموزش قرائت قرآن بايد تنفس صحيح را به فراگیر آموخت، برخي از معلمان به شاگردانشان توصيه مي‌كنند كه كمربندي فرضي متشكل از تعداد زيادي بيني را روي شكم و بالاي نافشان تصور نمايند. با اين شيوه براي هنرجو احساس نفس عميق در ناحيه شكم ايجاد شده و از تنش عضلات گردن، حنجره و ته زبان كاسته مي‌شود.
همواره براي تنفس سه مرحله در نظر گرفته مي‌شود: دم، وقفه، بازدم
روش درست تنفس در قرائت، استنشاق هوا از بيني است،زيرا بيني هوا را گرم مي کند و به وسيله ي مخاط هاي کناره ي خود آن را تميز، صاف ونرم مي کند. اين سه عمل، در حين قرائت به قاري کمک بسيار مي کند برای اوج گرفتن در پرده هايصوتي بالا، بهتر است که ريه ها را از هواي مرده، خالي کرد و با راندن سينه به جلو،تنفس عميق انجام داد .[1] از ميان شيوه هاي تنفس از راه بيني،شيوه ي تنفس شکمي بهترين روش است. در اين نوع تنفس، مرکز تجمع هوا قسمت پايين ششهاست و همين عامل باعث وارد شدن فشار بر پرده ي ديافراگم و راندن آن به سمت شکم وباز شدن دنده ها و عضلات بين دنده اي هم جوار با پرده ي ديافراگم مي شود. لذابرآمدن شکم و پهلوها و احساس جدايي مهره هاي ستون فقرات، از نشانه هاي بارز چنينتنفسي است.
نفستان را از راه بینی در ریه ها حبس کنید – دقت کنید که طوری نفستان را حبس نکنید که دیگر راه حرف زدن و خواندن نداشته باشید – بلکه به یک اندازه ی استاندارد نفس را در ریه ها حبس کنید که به راحتی بتوانید بخوانید و اگر زیاد و بیش از حد نفستان را ذخیره کنید به شکم فشار می اید و حالت خواندنتان از ابتدا خراب می شود. اگر میگوییم به شکم فشار نیارورید برای این است که به پرده ی دیافراگم فشار نیاید – این پرده از جنس ماهیچه است که در داخله شکم قرار دارد، تقریباً نزدیک ناف شماست ! اما یک نکته اینکه اگرشما به شکم فشار نیارورید در اصل از اعماق وجود یا همان از پرده ی دیافراگمتان میخوانید جایی که منشا بوجود اومدن صدا هست.این پرده معده را از روده و تهال جدا میکند– یعنی اجزای بالای شکم شما که سینه نامیده میشود را از کلیه و روده و تهال جدا میکند و موقع خواندن به سمت بالا کشیده میشود.[2]
مرسوم ترین روش تمرین تنفس شکمی:
در حالت ایستاده به دیواری تکیه دهید به طوری که باسن،شانه ها و پشت کمر کاملا به دیوار بچسبد. دست های خود را برروی پهلوی خود گذاشته ،حال اقدام به تنفس کنید ولی برخلاف تنفس معمولی که قفسه پر از هوا می شود و باد می کند در اینجا شکم است که باد می کند و پر از هوا می شود.به عبارت دیگر هنرجو احساس می کند هوا به جای آن که به قفسه سینه برود داخل شکمش شده و به اصطلاح شکمش باد می کند.
شما در هر بار تنفس فقط و فقط باید هوا را به شکم خود هدایت کنید.در مرحله بعد باید یاد بگیرید که چگونه نفستان راخرج کنید – یعنی اصلا نمی خواهد در این مرحله بخوانید بلکه فقط نفستان راکم و آرام از ریه و از راه دهان خارج کنید و سعی کنید به یک میزان خاص نفستان رابیرون بدهید – یعنی به یکباره تمام ذخیره ی نفستان رابیرون ندهید بلکه کم کم و با یک میزان معین و طی 15 ال 30 ثانیه نفستان را خارج کنید.برای مهارت در این تمرین با چسب یک نخ را از پیشانیتان آویزان کنید – طول نخ باید تا چانه ی شما باشد – حالا که نخ را آویزان کردید، نفستان رااز راه دهان در مدت 15 تا 30 ثانیه بیرون دهید و به نخ نگاه کنید و اینقدر تمرین کنید که این نخ با هوای دهان شما بلند شود و در این 15 یا 30 ثانیه فقط یک زاویه ی معین با صورت شما بسازد یعنی تماما در حال بالا و پایین شدن و یا تغییر زاویه نباشد و از اول که شما نفستان را بیرون میدهیدبلند شود و تا زمانی که نفستان تمام شد یکجا بماند و تکان نخورد– با این تمرین شما میتوانید در حین خواندن 15 تا 30 ثانیه که استاندارد است صدایتان را بکشید و همینطور یاد میگیرید چطور نفستان را خرج کنید و از همه مهمتر در هنگام خواندن ، 15 تا 30 ثانیه ژوست(درست) و بدون فالشی (غلط)بخوانید و به صدایتان موج ندهید.
در مرحله ی بعد صدایتان راهم به تمریناتتان اضافه کنید،یعنی نفس بگیرید و بخوانید اووووووووووو –اولاً فریاد نزنید و با یک صدای متعادل و ترجیحاً با صدای نت دو در اکتاو پنجم این تمرین را انجام بدهید .
یعنی نفس بگیرید و دندانهایتان را هم از هم فاصله بدهید و دهانتان را زیاد باز نکنید و لبهایتان را هم خیلی عادی از هم باز کنید و خروجی دهان شما باید یه حالت بیضی بگیردوحالا صدایی که میخواهید تمرین کنید. یه صدا بین آ و او – که میشه اووو....
شما باید بتوانید این صدا را حداقل 15 ثانیه و حداکثر 30 ثانیه با یکبار نفس گیری و به صورت ژوست بخوانید و بی دلیل به صدا موج و انعطاف ندهید.و به عبارت دیگر اگر نت دو رادر اکتاو پنجم تمرین میکنید در انتهای 15 یا 30 ثانیه روی همان نت دو باقی باشید –
باید یادبگیرین که همان چیزی رو که میشنوید بخوانیند و برای این منظور یه روش ساده هست –یک دستگاه اورگ کوچک تهیه کنید یا یک دستگاه دیاپازون - سپس صدای نت دو رابگیریدو خوب به صدای دو گوش بدهید و در همان بازه ی صوتی ، صدای اوووووووو رابخوانید و ژوست 15 تا 30 ثانیه این را ادامه بدهید زیاد به حنجره فشار نیارورید و روزی نیم ساعت تا یک ساعت تمرین کنید و تمرینهایتان را به پارت های 10 دقیقه ای تقسیم کنید و بین هر پارت هم چند دقیقه استراحت کنید.
برای همه صداهای موسیقیایی از بم ترین تا زیر ترین فقط 7 نام وجود دارد که به شکل زیر تلفظ می شوند .[3]
Do Re Mi Fa SoL La Si
سی لا سل فا می ر دو
مقدار نفس خروجي يا مدت زمان نفس يا تعداد كلماتي كه بايد تلاوت شوند با بم و متوسط و يا زير بودن صداها ارتباط و بستگي ندارد و درستي گفتار فوق را مي توان از طريق جمع آوري نمونه ها در بين تلاوت قاريان مشهور و از راههاي عملي و عيني كاملا" باثبات رسانيد ، به عبارت ديگر مقدار نفس را با انتخاب و قرائت يك جمله واحد از قرآن و يا از طريق سنجش زمان و يا با استفاده از هر دو وسيله ، ابتدا روي صداهاي بم و سپس روي صداهاي متوسط و بالاخره روي صداهاي زير اندازه گيري و ثبت مي كنيم و با جابجا كردن و تقدم و تاخر صداها و تكرار اين روشها در ساعات مختلف روز و حالات گوناگون ، آزمايش و نتايج آنرا با هم مقايسه مي كنيم ، صرفنظر از تفاوت مختصري كه در نتايج ملاحظه ميگردد و اين تفاوتها نيز عموما" به وجود يا عدم وجود شرايط كاملا" مساوي در تكرار آنها روي صداهاي بم و متوسط و زير و به نحوه نفس گيري در ابتداي آنها يا ميزان و مقدار مكث بين آنها مربوط مي گردد ، نتيجه كار نشان خواهد داد كه در شرايط مساوي و با رعايت جوانب امر ، ميزان نفس براي صداهاي بم و متوسط و زير يكسان و هم اندازه مي باشند و با مقدار خروجي نفس ارتباط ندارد ، بلكه به طولاني يا كوتاه شدن تارهاي صوتي و به مقدار فشار و نيرويي كه به دستگاه صوت ، و در فرآيند ايجاد صدا وارد مي شود و نتيجه آن تغيير ميزان پرده صداهاست ، بستگي و ارتباط دارد .
بعد از مدتی تمرین هنرجو احساس می کند بدنش گنجایش بیشتری برای دریافت هوا پیدا کرده و این احساس هرچه جلوتر می رود قوی تر و ملموس تر می شود.بله این حس کاملا درست است و سند علمی نیز دارد. بدن با دادن انعطاف بیشتر به کیسه های هوایی که از جنسی تیوپ مانند(پروتئین های الاستیک) ساخته شده ،ظرفیت هواگیری را افزایش می دهد.
شاید در ابتدای راه این نوع تنفس به بدن شما فشار آورده و برای شما سخت باشد ولی بعد از مدتی تمرین در شما نهادینه خواهد شد.شما باید سعی کنید در هنگام آواز نیز تنفس شکمی را مورد استفاده قرار دهید.مطمئن باشید تا تمرین نکنید نمی توانید از ظرفیت های تنفس شکمی بهره ببرید.
[1] - ملاتقي، عباس. مباني قرائت قرآن کريم.ص
[2] - مسگری جواد وحسین دهقانی، نغمه وحی 1و2.
[3] - منصوریف پرویز ، تئوری بنیادی موسیقی.
درس پنجم: تأثير گوش در تلاوت
مقصود از گوش تمرکز آگاهانه در دريافت و تشخيص صوت است. برخي از قاريان، اصوات و تمايز بين آن ها را دقيق تر تشخيص مي دهند. لذا علاوه بر لذتي که از شنيدن صداها مي برند، با دقت و سرعت بيش تر در واکنش هاي صوتي خود دخالت مي کنند. اگر شما قاري عزيز مي خواهيد گوش خوبي داشته باشيد تا به وسيله ي آن بتوانيد جزئيات و تنوعات صوت، حروف و مدات را بهتر تشخيص دهيد، لازم است به سه نکته توجه کنيد:
1. تقليد محض از قاري منتخب:
اين کار به منزله ي اولين پله ي نردبان تلاوت است و اثر انکارناپذيري در ساختمان تلاوت خواهد داشت. از اين جهت که دقت در انتخاب مرجع تلاوت، ما را به موفقيت هاي بيش تر مي رساند، بايد در انتخاب مرجع تلاوت، به اين نکات توجه کرد:
الف ) اگر کيفيت صداي شما گلويي و يا دهاني است، مرجع تلاوت شما نيز بايد صدايش گلويي يا دهاني باشد؛
ب) مرجع تلاوت شما بايد بيش ترين دقت را در اجراي اصول تناسب، ضرب و تکيه داشته باشد؛
ج) مرجع تلاوت به اصل تجويد در هنگام تلاوت مقيد باشد؛
د) از همه ي طبقات صوتي در هنگام تلاوت استفاده کند؛
و) حس پيام رساني درقالب توجه به معاني آيات، در تلاوت وي جاري و ساري باشد؛
ي ) در شما خلاقيت و خود اتکايي ايجاد کند.
از بهترين مراجع تلاوت در ميان قاريان معروف جهان مي توان به استاد مصطفي اسماعيل، عبدالفتاح شعشاعي، کامل يوسف، عبدالباسط، محمدصديق منشاوي، محمود علي البناء، شحات محمد انور، محمد عبدالعزيز حصان و محمد احمد شبيب اشاره کرد.
اولین نکته ای که باید در تقلید به آن توجه کرد مسئله طنین صوت است. البته این مورد مطلق و حتمی نیست. اگر شخصی صدایش ذاتاً شبیه به شخصی بود یک قدم در تقلید موفق خواهد بود. شبیه کردن صدا به صدای دیگران بزرگترین ایراد رایج در مسئله تقلید است
2. گوش دادن به تلاوت خود:
گام اول: شما پس از ضبط و شنيدن صداي خود، برخلاف آن چه در مورد صداي خود تصور کرده ايد، با صدايي شل، وارفته، ساختگي، فاقد احساس و انگيزه، صوتي مهمل، خفه و خيشومي و با کم ترين شباهت به صداي خود مواجه مي شويد. علت چنين مواجهه اي اين است که شما علاوه بر تأثير تشديد جمجمه اي، صداي خود را به صورت ذهني مي شنويد. در نتيجه با چنين ويژگي هايي در صداي خود برخورد نمي کنيد. استفاده از ضبط صوت اين امکان را براي شما فراهم مي آورد تا علاوه بر رفع ايرادات و اشتباهات احتمالي، صداي خود را آن چنان که به گوش ديگران مي رسد و نه آن طور که خود مي شنويد، بشنويد و در نهايت ميان صداي مورد تصور خود و صداي ضبط شده سازش برقرار کنيد.
گام دوم: شنيدن صداي خود در حين تلاوت است که اگر چنين فرصتي را براي خود مهيا نکنيد، تلاوت شما سطحي، معمولي و فاقد تازگي خواهد بود. توجه به عواملي چون ضرب، تکيه در کلمه، تناسب، تحرير، تلفظ صحيح حروف و تمرکز آگاهانه و... دقت شما را افزايش مي هد و از تنش عضلات گردن مي کاهد.
3. بهره مندي از استادان مجرب:
در طول بررسي تلاوت خود لازم است قرائت خود را در محضر استادي مجرب عرضه کنيد. زيرا لازم است گوش سومي که بدان اطمينان داريد، شيوه ي عملکرد شما را برايتان بازگو کند و با تذکرات سازنده ي خود، شما را از انحراف از مسير رشد باز دارد .[1]
درس ششم : صداسازی
الف ) تمرين قوى کردن حنجره
منظور از حنجره قوى و صداى قوى ، صداى بلند و يا فرياد نيست بلکه منظور حنجره و صدايى مى باشد که داراى بنيه اى بالا و قدرتى است که بعد از اجراى يک برنامه ، توانايى خود را به طور کامل از دست نداده باشد و به اصطلاح ((زود نگيرد)). بعضى از اشخاص هستند که صداى آنها بسيار پرطنين و پرحجم و بلند است اما بعد از مدتى کار کشيدن از حنجره ، تارهاى صوتى آنها از کار مى افتد و زود خسته شده و توان انجام فعاليت بيشتر از آن سلب مى شود؛ برعکس افرادى نيز هستند که صداى کم حجم و نازکى دارند اما حنجره آنها از قدرت خوبى برخوردار است و تارهاى صوتى او به زودى از کار نمى افتند. آنچه مهم است اين است که يک خواننده بتواند از ابتداى يک مجلس تا انتهاى آن را به تنهايى عهده دار شود و قدرت انجام يک برنامه کامل را داشته باشد، اگر چه اين خصوصيت بعد از سال ها مجلس دارى و اجراى برنامه براى شخص حاصل مى شود و به خصوصيات فردى از قبيل بنيه جسمانى ، حالت جمجمه ، بزرگى قفسه سينه ، بزرگى حفره هاى بينى و دهان و... نيز بستگى دارد.
خاطر نشان شدن اين مطلب لازم است که بالا رفتن کيفيت صدا، رابطه مستقيم با کيفيت تنفس دارد. تنفس صحيح صدا را دلنشين تر مى نمايد. نکته ديگر اينکه تارهاى صوتى که صدا را توليد مى کنند، در واقع چند عضله ضعيف و کوچک بيشتر نيستند. چون عضلات را مى توان با ورزش قوى تر کرد، بايد با ورزش دادن عضلات گلو و حنجره ، صدا را قوى تر نمود تا ديرتر توان خود را از دست بدهند. دقيقاً مثل يک بدنساز که با استفاده از دمبل هاى سبک و سنگين عضلات شانه و بازوى خود را قوى مى کند تا بعد از مدتى بتواند يک وزنه سنگين را بلند نمايد. پس تنفس صحيح باعث پرطنين شدن صدا مى گردد و ورزش دادن عضلات باعث قوى شدن آن خواهد شد. در واقع ورزش عضلات بازو، دمبل زدن و ورزش عضلات حنجره ، خواندن مى باشد.
تمرين قوى شدن صدا به اين ترتيب است :
الف:به صورت چهار زانو بر روی زمین نشسته و به پشتی تکیه دهید . گردن خود را رو به بالا گرفته و با فشار آب دهان خود را به پایین حرکت دهید. در این حالت دو سر تارهای صوتی که نگه دارنده های آن می باشد قوی می شود. البته این کار ممکن است در ابتدای کار خیلی سخت باشد ولی قبل از خواندن انجام چند بار از این تمرین تأثیری مثبت در تارهای صوتی خواهد گذاشت. اگر انجام این کار برای شما دشوار است می توانید کمی گردن خود را رو به جلو آورده تا راحت تر این کار را انجام دهید
ب: ابتدا با آرامش در محلى ساکت و آرام بنشينيد و عضلات را شُل کنيد سپس نفس عميقى کشيده و در پايين ترين پرده ، حرف ((آ)) را به صورت ممتد و کشيده ادا نماييد و آن قدر ادامه دهيد تا بازدم شما تمام گردد. دوباره ريه ها را تا جايى که امکان دارد، از هوا پر کنيد و در حالت بازدم به صورت کشيده بگوييد ((آ)). اين کار را تا پنج دقيقه به طور مداوم تکرار نماييد. در اين کار عجله نکنيد و از پايين ترين حالت ممکن آغاز نماييد. وقتى که حس کرديد که حنجره شما خوب گرم شده است ، حرف ((آ)) را در يک پرده بالاتر، با همان کيفيت اجرا کنيد. اين کار را همين طور پرده به پرده ادامه داده و بالا رويد و اين نکته را کسانى که مبتدى هستند بايد توجه داشته باشند که به هيچ وجه نبايد عجله نمايند. بايد با حوصله اين کار را به انجام رساند چون تمام پختگى صدا و قوت آن بستگى به تمرين در پرده هاى پايين دارد. اين کار را که انجام داديد و به پرده آخر صداى خود در حرف ((آ)) رسيديد، حنجره شما به خوبى گرم شده است و بعد از اين يک ربع تمرين ، حالا مى توانيد با تمام قدرت ، يک بيت شعر را با آواز بلند (در اصطلاح شش دانگ صدا) بخوانيد، بدون اينکه آسيبى به حنجره شما برسد.
اگر در بين تمرين ، هنگام بالا بردن پرده بعدى احساس خارش يا سوزش و يا سرفه نموديد، بدانيد که عجله کرده ايد و به توصيه اين حقير گوش نداده ايد. در اين حالت به پرده قبلى بازگشته و دقايقى آن را ادامه دهيد و يا اينکه تمرين را براى مدتى قطع نماييد همچنين در پرکردن ريه ها هم نبايد عجله کرد. ابتدا آهسته آهسته شکم را پر نموده و سپس سينه را پر نماييد تا جايى که شکم و سينه شما کاملاً متورم و مملوّ از هوا باشد. اگر پرده هاى پايين را در يک فضاى بسته و پرده هاى بالا و شش دانگ را در يک محيط باز مانند کوه يا بيابان تمرين نماييد، بهتر خواهد بود و پيشرفت خود را مشاهده خواهيد کرد و اگر بتوانيد تمرين شش دانگ صدا را بعد از يک برنامه کوه نوردى قرار بدهيد، بسيار بهتر و ثمر بخش تر خواهد بود چرا که کوه نوردى باعث افزايش ظرفيت هوايى شش ها مى شود.
تمرينات فوق بايد حداقل يک تا دو ماه به طور مستمر و همه روزه صورت گيرد تا صدا براى آغاز کار، صيقل پيدا نمايد و از حالت ((نخراشيدگى )) بيرون آيد.[2]
ب ) تمرين پرحجم کردن صدا
بعد از تمرينات قوى سازى صدا، نوبت به پرحجم کردن و پرطنين کردن آن مى رسد. يعنى وقتى يک خواننده در يک اتاق معمولى مى خواند، صداى او بر فضاى اتاق احاطه کامل داشته باشد و از هر سمت و سويى به طور مستقيم و يک نواخت شنيده شود. اين خصوصيات يک صداى پرطنين مى باشد که در اصطلاح ، اين صدا را ((زنگ دار)) گويند که گرفتگى ندارد. البته هر نوع گرفتگى در صدا، مذموم نيست بلکه بعضى وقت ها به محزون بودن آن مى افزايد اما صدايى با اين کيفيت ، قابليت کمترى براى مانور دادن و تحرير زدن دارد. براى زنگ دار شدن صدا به تمرينات زير توجه نماييد.
در حالتى راحت بنشينيد و عضلات را رها نموده و کلماتى از قبيل ((مَنگ ، هَنگ ، زَنگ ،...)) که به ((نْگ )) ختم مى شوند را با آهنگى تودماغى ، با مسدود کردن دهان با زبان و کشيدگى ، اجرا نماييد.
يک شعر بيست بيتى را با نازک ترين آهنگى که مى توانيد بخوانيد و وقتى که گلوى تان خسته شد، پس از چند دقيقه استراحت دوباره از نو آغاز کنيد.
حرف ((ر)) را به صورت مشدد و مستمر و کشيده ((ر، ر، ر،...)) ادا کنيد.
گفتيم که پرطنين شدن صدا، با تنفس رابطه مستقيم دارد. براى اينکه طنين صداى خود را تقويت نماييد به اين تمارين توجه کنيد.
ابتدا يک نفس عميق با کيفيتى که قبلاً گفته شد بکشيد و ريه ها و شکم را از هوا پر کنيد به طورى که شکم کاملاً بيرون آيد. بعد صدا را در حالى که خارج مى کنيد، آهسته و پياپى بگوييد: ((آه ، آه ، اوه ، اوه ، ايه ....)). توجه داشته باشيد که هر چه اين هوا آهسته تر و کندتر از شش ها خارج شود بهتر است و تکرار اين تمرين صدا را بهتر و رساتر مى کند.
فک پايينى را شُل کنيد سپس نفس هاى کوتاه و سريع ، از راه دهان بکشيد و کم کم بر سرعت آن بيافزاييد تا جايى که صداى برخورد نفس ها را به سقف دهان تان بشنويد. البته نفس ها نبايد از راه تنگى گلو بوده بلکه بايد از پرده ديافراگم شکم باشد و از آن به عنوان تلمبه اى استفاده کنيد و هوا را از راه شکم بيرون و داخل بکشيد. اين تمرين باعث قوى شدن عضلات زير فک و اطراف گلو و شکم مى شود زيرا هنگام خواندن ، فشار زيادى به اين عضلات وارد مى گردد.
بدن را شل کنيد و هوا را به درون سينه بکشيد، بدون اينکه هيچ گونه فشارى به سينه وارد شود؛ آن قدر که سينه از هوا پر گردد. سپس شمعى (يا يک باريکه کاغذ) را جلوى دهان تان بگيريد و هوا را خارج کنيد، آن چنان که شعله شمع حرکت ننمايد ولى هواى سينه به طور يک نواخت خارج شود. اين تمرين باعث افزايش ظرفيت هوايى ريه ها و يک نواختى صدا مى شود که بايد روزى سه تا چهار مرتبه تکرار شود و با يک فوت کردن قوى ، خاتمه يابد.
چانه را به سينه بچسبانيد به طورى که وزن سر، روى چانه افتاده باشد. حالا چند مرتبه دهان را باز و بسته کنيد به طورى که با اين حرکت ، سرتان بالا و پايين رود. سپس مدتى دهان را به حالت نيمه باز و راحت ، استراحت بدهيد.
دستان تان را زير چانه بزنيد (حالتى که انسان چيزى را تماشا مى کند) و فرض کنيد که چيزى مى جويد و مکرر دهان تان را باز و بسته نمائيد. بعد از مدتى استراحت ، دوباره اين کار را انجام دهيد. اين تمرين و تمرين قبل ، باعث قوى شدن عضلات چانه ، شقيقه ، و گلو مى شود و کم کم فک و گلو در اختيار شما در مى آيد تا حروف را موقع خواندن بهتر ادا کنيد زيرا عدم توانائى در تلفظ واضح حروف و خستگى زودرس فک و دهان ، ناشى از ضعيف بودن اين عضلات است .
يک شعر را ابتدا با صداى زير و از نوک زبان و سپس با صداى بم و از ته زبان بخوانيد در حالى که دهان مانند يک حفره شده و صدا با حجم بيرون مى آيد. اين تمرين نيز با قوى تر شدن زبان ، باعث پرحجم شدن صدا مى شود. زيرا قسمتى از خواندن ، به زبان بستگى دارد که با تغيير دادن فضاى دهان ، موجب ايجاد صداى مناسب و حجم دلخواه مى شود.
[1]- عربي القباني، محمد. صوت و لحن در قرآن کريم. ترجمه ي محمد حسين ملک زاده.ص 32. انتشارات مؤسسه ي فرهنگي - انتشاراتي حضور. قم. چاپ اول. پاييز 1377
[2] - ملائيان،يحيي، زندگي نامه ي قاريان مشهور جهان.ص22. انتشارات روح. قم. چاپ اول. بهار 1380.
ج: چه کنیم تا ارتفاع صدای خوبی داشته باشیم؟
1. تقلید محض و تمرین زیاد از نوار استاد خاص،
2. به اولین کلمه‌ای که استاد در هر جمله، شروع به تلاوت میکند، توجه نماید،
3. عنایت به تأکیدات (آکسان) و مواردی که قاری روی آن حرف یا کلمه توجه بیشتر دارد،
4. شروع تلاوت اگر دقیق و درست انجام نگیرد، باعث گرفتگی صدا و یا در اصطلاح خروج از پرده صوتی میشود.
5. طنین صوت: (ملاحت، زیبایی و گیرایی صوت) پژواک و انعکاس صدا،
6. برای ظهور کامل طنین صوت، هرگز نباید صدا را حبس کرد،
7. نرمی و انعطاف صوت: توانایی و سرعت انتقال صوت از پرده‌ای به پرده دیگر امتیازدارد در اثر تمرینات مکرر و استماع نوارهای متعدد از یک استاد، توانایی قاری را در انعطاف صوت و همچنین انتقال پرده‌های صوتی آسان می‌نماید.
8. کمیت تحریرها: قدرت اجرای تحریر و لرزش صدا در کوتاه ترین زمان نیز امتیازدارد. توانایی لرزشهای زیبایی که در حین جمله یا پایان آن که متناسب با آهنگ و پرده صوتی هر مقام توسط قاری انجام می‌گیرد را شامل می‌گردد
گام های اساسی درجهت بهرمندی از صدایی سالم:
توصیه های زیر به شما کمک میکند تا حد امکان حنجره و تارهای صوتی سالمتری داشته‌‌باشید
1- نوشیدن مقدار فراوان آب. رطوبت صدا را صاف می کند. آبرسانی مکرر سبب می شود تراوشات قلیلی برای روان ساختن تارهای صوتی به سوی حنجره روانه شود. کارشناسان مصرف حداقل ۸ لیوان نوش
2- تا جایی که ممکن است سعی کنید داد و فریاد نزنید. چراکه این کار فشار زیادی را به تارهای صوتی شما وارد می کند.
3- پیش از استفاده زیاد از صدا، تارهای صوتی تان را گرم کنید. بسیاری از افراد مطلع هستند که خوانندگان پیش از اجرا، تارهای صوتی خود را گرم می کنند، با این حال تعداد زیادی از افراد نیز هستند که نمی دانند باید این کار را انجام داد. انجام این امر به ویژه برای معلم ها، و سخنران ها لازم است. گرم کردن تارهای صوتی کار ساده ای است. صداها را از آرام به بلند تکرار کنید، متنی را با تحریر بخواند، صدای خود را بلرزانید، و لب ها و زبانتان را بچرخانید و صداهای مختلف (مثل صدایی که بچه ها هنگام بازی با موتور و ماشین در می آورند) تولید کنید.
4- صـدا را صـاف نکنيد. صاف کردن صدا عادت بدي است که ترک آن سخت است. به جاي آن آب دهان را قورت بدهيد. يک عمل بلع را به آهستگي انجام دهيد، انگار که واقعاً لقمه اي از غذا را مي بلعيد. اين کار احساس وجود چيزي در گلو را از بين مي برد.
5- از همنشینی با افراد سیگاری وهمجواری با بخـارهاي شيميائي و خاک ارّه بپرهیزید زیرا نه تنها ریسک ابتلا به سرطان جنجره را بالا می برد بلکه باعث ایجاد پلیپ و تورم تارهای صوتی هم می شود که صدای شما را خشک، دارای خرخر، خشن، و ضعیف می کند.
6- نحوه صحیح تنفس کردن را یاد بگیرید. جریان هوای مناسب در حنجره می تواند صدای خوبی را به شما هدیه بدهد. پیش از شروع سخنرانی وقت بگذارید و ریه های خود را از هوا پر کنید، و پیش از اینکه کل هوای درون ریه هایتان تخلیه شود مجدداً نفس بگیرید تا صدایتان قدرت پیدا کند.
7- از میکروفن استفاده کنید. زمانیکه در حال سخنرانی هستید و یا می خواهید برای عده زیادی صحبت کنید، سعی کنید از میکروفن استفاده کنید تا فشار موجود بر روی تارهای صوتی کاهش پیدا کند.
8- به صدای خود گوش دهید. زمانیکه صدایتان شکایت می کند به او گوش دهید. هنگامیکه صدا می گیرد باید قدری به آن استراحت دهید تا تارهای صوتی استراحت کنند. فشار آوردن به صدا در زمان خستگی می تواند در آینده مشکلات اساسی را برای شما ایجاد کند. دز نهایت اگر احساس می کنید که صدای شما دائماً می گیرد، حتماً به پزشک مراجعه کنید.
9- به صدايتان استراحت بدهيد. سکوت کامل بهترين راه بهبود گرفتگي صداست. لااقل از پچ پچ کردن و فرياد زدن بپرهيزيد. پچ پچ کردن فشار زيادي بر تارها وارد مي کند. اگر لازم است با صداي آرام حرف بزنيد.
10- گلو را مرطوب کنيد. استنشاق بخار آب داغ از درمان هاي بسيار مؤثر است. از دوش آب گرم يا دستگاه بخور کمک بگيريد. گذاشتن دستگاه بخور در اتاق خواب از خشک شدن هواي آن جلوگيري مي کند..
11- سوپ مرغ بخوريد. اگر دچار گرفتگي صدا در اثر سرماخوردگي شده ايد، سوپ مرغ با سير بخوريد. گرماي آن هم اثر ضد التهابي و مرطوب کننده دارد، ترشح مخاطي را کم مي کند و نوتروفيل ها را افزايش مي دهد.
12- ترشـحات مخاطي را کـم کنيـد. داروهـاي کاهـش دهـنده ترشـحات مخـاطي مصـرف کنيد. امـا از مصـرف داروهـاي ضـد حسـاسيت خـودداري کنيـد (مثل آنتي هيستامين)، چـون گلو را خشـک مي کننـد. داروهـاي ضـد احـتقان هـم در کاهـش ترشحات مخاط مؤثرند، ولي اگر ناراحتي قلبي داريد، قبل از مصرف آنها با پزشک مشورت کنيد. برخي از اين داروها فشار خون را بالا مي برند.
13- آسپيرين مصرف نکنيد. در التهـاب ناشـي از سـرماخـوردگي تارهـاي صـوتي، آسـپيرين باعـث آسـيب بيشـتر بـه آنهـا مي شـود و گرفـتگي صـدا را تشديد مي کند. از مسکن هاي ديگري استفاده کنيد.
14- سرفه خود را درمان کنيد. براي جلوگيري از سرفه و آسيب بيشتر به تارهاي صوتي، از داروهاي ضد سرفه و خلط آور استفاده کنيد.
15- غرغره نکنيد. برخلاف عقيده شايع، غرغره کردن با دهان شويه عملاً گرفتگي صدا را بدتر مي کند. بيشتر دهان شويه ها حاوي الکل هستند و تارهاي صوتي را دچار خشکي و بي آبي مي کنند. محلول هاي غرغره اصلاً نزديک به تارهاي صوتي نمي شوند و خود عمل غرغره کردن مضر است، چون تارهاي صوتي را به هم زده و تورم آنها را بيشتر مي کنند.
16- کافئين مصرف نکنيد. کافئين موجود در قهوه، کوکا و شکلات يک عامل خشک کننده گلو است و کمکي به تارهاي صوتي نمي کند.
17- در صورت وجود هرگونه آسیب در بینی نظیر پولیپ یا انحراف با توصیه پزشک متخصص گوش و حلق و بینی نسبت به رفع آن اقدام کنید چرا که سبب ناتوانی در تنفس صحیح شده و نیز مانع از عملکرد صحیح بینی به عنوان یک تشدید کننده صوت میشود.
18- وجود هرگونه عفونت در گوش، دهان ، دندان و لثه‌ها می‌توان به تکلم آسیب برساند. درمان سریع و قطعی این عفونت‌ها زیر نظر پزشک متخصص مانع از آسیب به صدا و نیز ایجاد عفونت عود کننده میشود.
19- بیماری آسم از جمله بیماری‌ها محدود کننده‌ای است که نیازمند کنترل دقیق توسط داروها و خودداری از انجام اعمالی که به شخص فشارآورده و سبب بروز حمله آسم میشود، است. در صورت ابتلا به این بیماری از انجام فعالیتهای شدید و سنگین خودداری کنید.
20- حساسیت‌های غذایی می‌توانند سبب بروز آفت در دهان یا التهاب حساسیتی بینی شده و بر صدا و تکلم اثر سوء بگذارند.
21- اجتناب از مصرف آلرژن‌ها و مصرف مکمل روی، Bکمپلکس و ویتامین A و گامالینولنیک اسید(روغن گل مغربی) سبب کاهش التهاب واحتقان و تعادل در سیستم ایمنی میشود.
مصرف مکمل روی در طول مدت و شدت علایم سرماخوردگی را بطور موثری کاهش می‌دهد. بهتر است در شروع سرماخوردگی دوزهای 15 میلی گرم 4 تا 6 بار در روز مصرف شود. این عمل سبب کاهش آسیب وارده به تارهای صوتی و حنجره میشود. ضمنا از کهنه شدن بیماری و ضعف سیستم ایمنی جلوگیری میکند.
22- درافراد مبتلا به حساسیت مصرف ویتامین های C و B3 و عناصر کلسیم و منیزیم سبب کاهش تولید هیستامین و پاسخ آلرژیک در بدن و در نتیجه کاهش علائمی‌چون آبریزش و گرفتگی بینی که بر صدا و حنجره نیز اثر سوء دارد، میشود.
مصرف شربت عسل و آبلیمو جهت کاهش گرفتگی صدا و بهبود درد گلو بسیار موثر است. میتوانید یک قاشق پر عسل را در یک لیوان آب داغ حل کرده و بعداز چند دقیقه چند قطره آبلیمو به آن بیفزایید. استفاده از عسل طبیعی و لیموی تازه، اثرات بهتری را به دنبال خواهد داشت.
گاهی اوقات حل کردن مقداری نشاسته در آب یا شیرسرد و سپس گرم کردن و افزودن مقداری شکر و نوشیدن آن در رفع گرفتگی صدا و گلودرد اثر زیادی دارد.
23- خوردن سیب به دلیل اثر آرام بخش آن بسیار موثر است. نه تنها برای خوانندگان و گویندگان بلکه برای همه افراد سودمند می‌باشد.
24- استرس درکنار تمام آثار مخربی که در بدن به جا می‌گذارد بر حنجره و تارهای صوتی نیز اثرکرده و سبب گرفتگی صدا میشود. سعی کنید تا حد امکان استرس رااز زندگی خود خارج کنید.
25- برخی از گیاهان اثرات بسیار مفیدی در رفع گلودرد و گرفتگی صدا و التهاب تارهای صوتی دارند از جمله دم کرده پنیرک، دم کرده ختمی( در آسم نیز موثر است)، آدونیس بهاره (علیرغم اثر آرام کننده آن بر سرفه های صعب العلاج و آسم باید زیر نظر پزشک مصرف شود)، ریحان، پونه(خلط آوراست) و پیاز( سرفه و زکام و برونشیت را به دلیل داشتن اثرات ضد میکروبی و ضد عفونی خود درمان میکند
26- در صورت ابتلا به لارنژیت (التهاب تارهای صوتی) تا حد امکان کمتر صحبت کنید تاالتهاب تارهای صوتی برطرف شود.
27- بیماری هایی مثل برونشیت یا هرگونه بیماری که با اثر بر ریه و مجاری تنفسی ظرفیت تنفسی فرد را کاهش داده و سبب افت عملکرد وی میشود، حتما بصورت کامل و پایه ای تحت نظر پزشک درمان کنید. دقت کنید که هر نوع بیماری حتی سرماخوردگی ساده در صورت عدم درمان کامل می‌تواند به سلامت سیستم ایمنی بدن و متعاقب آن ارگان های بدن صدمه برساند
28- در دروان قاعدگی صدای بعضی از خانمها کمی‌گرفته میشود. بهتر است در این دوران به تارهای صوتی فشار زیادی نیاورید.
29- جویدن آدامس به دلیل تحریک ترشح بزاق و مرطوب کردن دهان برای خوانندگان مفید است. سعی کنید از آدامس های بدون قند استفاده کنید.
30- تنفس از راه دهان علاوه بر صدمه به مری و دندان ها وغدد ترشحی بزاق بر کیفیت صدا نیز اثر سوء دارد.
31- صاف کردن سینه بطور مداوم یا سرفه های شدید در دراز مدت به تارهای صوتی آسیب می‌رساند و بهتر است از ان اجتناب کنید.
32- صاف کردن سینه به طور مداوم یا سرفه های شدید در درازمدت به تارهای صوتی آسیب می‌رساندو بهتر است از آن اجتناب کنید.در این حالت درمان بیماری زمینه ای و یا مصرف دم کرده ها یا شربت های گیاهی (مثل آویشن) توصیه میشود
تجويز برخى خوراکى ها
همان طورى که بين همگان مشهور است ، بعضى از خوردنى ها هستند که بايد از آنها پرهيز شود و برخى بايد استفاده گردد تا صداى شخص را تقويت نمايد. حنجره را به لولاى در تشبيه کرديم ؛ همان گونه که درب احتياج به باز و بسته شدن دارد تا سفت نشود، احتياج به روغن کارى هم دارد. به همان شکل که بايد از حنجره کار کشيد تا انعطافش از بين نرود، بايد با خوردن بعضى خوراکى ها به تحرک بيشتر آن کمک نمود. ناگفته نماند که معرفى اين خوراکى ها جنبه تجربى دارد و در افراد گوناگون ، مختلف است . امکان دارد که در بعضى جواب ندهد ولى آنچه که در عرف مداحان، قاريان و گویندگان و... براى تقويت حنجره معمول است ، خوردن غذاهاى کم چربى و آبکى مانند آش ، گوشت آب پز، باقلا پلو، آبگوشت بدون چربى ، نوشيدن شير گرم قبل و بعد از خواندن و نوشيدن آب ولرم در حين برنامه است . همچنين در مواقع گرفتگى و خستگى صدا، خوردن ژله نشاسته ، زرده تخم مرغ ، تخم مرغ عسلى ، آب شلغم ، و يا غرغره کردن آب نمک به اضافه چند قطره آب ليمو و يا خوردن انجير خشک که در شير جوشيده ريخته شده باشد، تاءثير بسزايى خواهد داشت . همچنين خوردن تخمه هائى که داراى لعاب مى باشند مانند بارهنگ ، به دانه ، تخم شربتى و... قبل از اجراى برنامه بسيار مفيد است
پرهیزهای غذایی:
1. پرهیز از نوشیدنی‌های خیلی گرم و یا خیلی سرد،
2. مصرف نکردن سرخ کردنی‌ها، ترشیجات، غذاهای دارای ادویه، شیرینی،
3. خودداری از مصرف میوه‌هایی با شیرینی بالا مانند: طالبی، خربزه مشهدی و... قبل از تلاوت.
4. توجه به غذاهای مقوی مانند: خرما، عسل، شیر، جگر و... و همچنین غذاهایی که مقوی بوده و بیشتر حالت مایع (سوپ) را داشته باشند.
5. تذکر مهم: بسیاری از عزیزان در ایام مسابقات یا تمرینات به زمان خوردن غذا توجه نمی‌کنند بهترین و مؤثرترین زمان صرف غذا به طور متوسط دو ساعت قبل از اجرای برنامه می‌باشد.اگر این فاصله زیادتر شود، قاری و حافظ قرآن دچار ضعف و در نتیجه اختلال در تلاوت می‌گردد. و اگر فاصله کم تر باشد، گرفتگی صدا و کمی نفس را به دنبال خواهد داشت. همچنین دو ساعت زمانی است که غذا در بدن هضم و سوخت کافی را به اعضای بدن منتقل میکند.
6. پرهیز از دو هوا شدن: (سرماخوردگی)
7. تعدّد سبک و یا همراهی تلاوت و مداحی باعث از هم گسیختگی سبک و ناهماهنگی آن میشود که باید از آن پرهیز شود.
8. رعایت بهداشت دهان و دندان در وضوح و صافی صدا تأثیر فراوان دارد.
9. استفاده از عطریات خصوصاً عطرهای با بوی تند روی حنجره تأثیر منفی دارد.
نتیجه:
تمريناتى که در این مقاله عنوان شد، باعث تغييرات محسوسى در تقويت و بهبود صدا مى شود، با اين شرط که با حوصله انجام داده شود و از عجله کردن در آن خوددارى گردد و تصور نشود که خواندن بستگى به اين تمرينات خسته کننده ندارد. مطمئن باشيد که اگر اين دستورالعمل ها بدون شتاب زدگى انجام شود، اثرات ژرفى در صدا خواهد داشت اما اگر بدون دقت انجام شوند، باعث ضايعات جبران ناپذيرى خواهد شد. به عنوان مثال در تمريناتى که در قسمت قوى شدن حنجره ذکر شد، اگر شخصى بدون گرم کردن حنجره ، زير آواز بزند و شش دانگ صدا را بيرون دهد، امکان پاره شدن تارهاى صوتى و يا ايجاد رگه هاى غير قابل بهبود در صدا، وجود دارد. پس توصيه اول ، عجله نکردن و دقت به خرج دادن در تمارين مى باشد. توصيه ديگر اين است که بين تمرين ها نبايد وقفه اى ايجاد شود و بايد به طور مداوم صورت گيرد تا حنجره پختگى خود را آسان تر تحصيل کند و به طور کلى اگر کسى خواننده هم بشود، نبايد تمرين را قطع کند و هر روز بايد زمزمه اى داشته باشد تا حنجره ، انعطاف خود را از دست ندهد. درست مانند لولاى درب ، اگر مدتى درب باز و بسته نشود باعث سفت شدن لولاها مى شود. به خاطر داشته باشيد که بهترين چيز براى حنجره ، خواندن و جلوگيرى از تنبلى و سستى آن است . البته از استراحت دادن آن هم نبايد غافل ماند و بايد از ((تاختن به حنجره )) پرهيز کرد. حتى در مجلس نيز هرگاه حس کرديد که حنجره شما خسته شده است مى توانيد بدون آنکه سايرين متوجه شوند به آن استراحت بدهيد. به اين ترتيب که فک پائين را شُل کرده و با زبان کوچک راه حلق را مسدود نمائيد، گوئى مى خواهيد خميازه بکشيد به طورى که صداى آن در گوشها حس مى شود. اين کار باعث استراحت لحظه اى حنجره تا مدت کوتاهى مى گردد. بهترين استراحت براى حنجره قبل يا بعد از مجلس ، ((خواب )) است . چنان چه وقتى يکى از قاريان مصرى که براى اجراى برنامه به ايران آمده بود، قبل از اجراى قرائت خود، مدتى مى خوابد و اين کار را به بقيه قرّاء هم توصيه مى نمايد.[1] چون گفتيم که تارهاى صوتى ، بافت عضله اى هستند و احتياج به استراحت دارند.
[1] -قاسم احمد، مريم. نگاهي به زندگاني قاريان مشهور قرآن کريم.ص 45 انتشارات جهاد دانشگاهي دانشگاه تهران. چاپ 1374
:: موضوعات مرتبط:
قراني ،
،
<-PollName->
خبرنامه وب سایت:
آمار
وب سایت: